Historyczny spacer po opolskich dzielnicach

Legenda opowiada o plemiennym władcy, który zgubił się w dzikich puszczach nad Odrą. Gdy po wielu dniach tułaczki ujrzał małą polanę i stojące na niej chaty, z radości ponoć zawołał: „O! pole!” I właśnie od tego radosnego odkrycia miało powstać miasto, które dziś znamy jako Opole. A przynajmniej tak mówią legendy

Słowo „opole” oznaczało kiedyś wspólnotę, grupę osad, pól i pastwisk, które tworzyły jedność i dzieliły obowiązki wobec księcia. Była to forma organizacji społecznej typowa dla wczesnośredniowiecznych Słowian.

Osadnictwo w tym rejonie zaczęło się już w VIII wieku. To nie przypadek, że Opolszczyzna leżała na skrzyżowaniu ważnych, dawnych szlaków handlowych: od Kijowa przez Kraków do Wrocławia i dalej na zachód, a także słynnym szlakiem bursztynowym znad Bałtyku aż do Włoch. Oprócz strategicznego położenia, tereny te przyciągały też swoimi naturalnymi warunkami obronnymi, przykładowo lewobrzeżna, bagnista strona Odry długo i skutecznie odstraszała wrogów.

Pierwszy ślad o Opolu w dokumentach pochodzi z 846 r., a zostawia go anonimowy autor znany jako „Geograf Bawarski”. Już wtedy Opole było stolicą plemienia, któremu podlegało aż 20 osad. Dla porównania, sąsiedni Ślężanie mieli ich 15, a Golęszyce tylko 5.

Opowieść o dzielnicach Opola to ciekawa, intrygująca i pełna niespodzianek historia miasta starszego niż Kraków, z ponad 800-letnią historią. Naszą wędrówkę po 13 dzielnicach rozpoczynamy chronologicznie.

Dzielnica I – Borki, Brzezie, Czarnowąsy, Świerkle

To obszar, który w granicach Opola jest od 2017 r. Jednym z najstarszych źródeł historycznych, jest dokument z 1228 r., w którym książę Kazimierz I potwierdza przywileje klasztoru Norbertanek z Rybnika, przeniesionego do klasztoru „Bosidom” w miejscowości Charnowz, co ciekawe właśnie w tym zespole klasztornym sam książę jest pochowany. Innym ważnym dokumentem z tego rejonu jest dokument z lipca 1773 r., który mówi o założeniu w Świerklańskim Lesie nowej kolonii. Każdy z 20 kolonistów, przybyłych z różnych stron Europy, otrzymał 40 mórg gruntu (23 hektary).

Dzielnica II – Krzanowice, Wróblin, Zakrzów

Najdłużej w granicach Opola jest Zakrzów, w którym znajduje się Cementownia “Odra” na ul. Budowlanych, powstała w 1911 roku jako Cementownia „Opole-Port” w sąsiedztwie portu rzecznego w Zakrzowie. Margiel do wyrobu cementu wybierany jest z wyrobiska przy ul. Luboszyckiej. Jest w nim kolejka wożąca materiał, a transportowany jest on później do siedziby cementowni taśmociągiem. Znajdujący się w dzielnicy akwen „Silesia” to pozostałość po cementowniach, a pod tym akwenem znajdują się cztery zatopione samochody, autobus oraz budynki i inne elementy konstrukcyjne. Powstał on w dawnym wyrobisku margla, bo od 1899 r. Po raz pierwszy wzmiankowany był już w 1312 r. jako Zachrow w związku z projektem budowy portu handlowego. Jego nazwa wskazuje na położenie osady za zaroślami, krzewami. Wróblin, jako miejscowość funkcjonował do 1975 r. Obecnie to przede wszystkim osiedla i tereny rekreacyjne. Krzanowice w granicach Opola są od ostatniego powiększenia miasta czyli od 2017 r. Pierwsza wzmianka o Krzanowicach pochodzi z połowy XV wieku i dotyczy dziesięciny z tej osady dla klasztoru w Czarnowąsach.

Dzielnica III – Chabry

Chabry to jedno z największych osiedli mieszkaniowych w Opolu. Nazwa dzielnicy wiąże się z otaczającym ją krajobrazem. W miejscu dzisiejszej zabudowy mieszkaniowej rozciągały się błękitne pola chabrów. Najstarsza część tego obszaru tzw. „Górska”, zlokalizowana przy Tatrzańskiej, Karpackiej i Luboszyckiej, powstawała w latach 1962-1965. Budowa osiedla trwała do połowy lat 70. ubiegłego wieku. W sumie w dzielnicy Chabry doliczymy się 24 budynków mieszkalnych i niemal dwóch tysięcy lokali. Na terenie dzielnicy znajduje się stadion piłkarski, oddany do użytku jeszcze przed II wojną światową, w 1930 roku. Najmocniej kojarzy się z piłką nożną, ale odbywała się na nim też rywalizacja w innych dyscyplinach. Metę miał na nim etap kolarskiego Wyścigu Pokoju, odbywały się zawody lekkoatletyczne, spartakiady młodzieżowe, a nawet centralne uroczystości dożynkowe. Był jednym z pierwszych obiektów w kraju posiadającym sztuczne oświetlenie. Najwyższą frekwencję około 25 000 osób odnotowano na nim w listopadzie 1978 roku, gdy Odra grała z Ruchem Chorzów. Raz w historii wystąpiła na nim reprezentacja Polski. W kwietniu 1985 roku w meczu towarzyskim pokonała Finlandię 2-1.

Dzielnica IV – Armii Krajowej

Dzielnica obejmuje teren osiedla im. Armii Krajowej, które wybudowano na przełomie lat 70. i 80. ubiegłego wieku. Pierwszy blok oddano do użytku w lutym 1977 r. Dawniej osiedle nosiło nazwę Związku Walki Młodych (ZWM), również ulice miały nazwy związane z działalnością tej polskiej komunistycznej organizacji młodzieżowej. 28 sierpnia 2004 r. kombatanci z opolskiego koła Światowego Związku Żołnierzy AK, w ciągu jednego dnia zebrali 112 podpisów (na około 20 tys. mieszkańców osiedla) popierających przemianowanie osiedla im. ZWM na imię Armii Krajowej, które nadano w maju 2008 r. W środku osiedla jest wielki park z rozległym terenem znakomicie nadającym się do przeprowadzania imprez kulturalnych czy rekreacyjnych. Jego częścią jest „Górką śmierci”. Powstała z ziemi wykopanej pod fundamenty bloków na osiedlu. Prowadzą na nią trzy podejścia. Najbardziej strome – schodami, najdłuższe od strony wschodniej oraz jeszcze jedno od strony północno-zachodniej. Zimą, gdy spadnie śnieg górka jest oblegana przez dzieci jeżdżące na sankach.

Dzielnica V – Gosławice, Malinka

Dzielnica powstała z połączenia Malinki i Gosławic. Gosławice zanim stały się częścią Opola, były samodzielną miejscowością. Notowane już w 1254 r. jako Goslavitz, w 1301: villa Goslavici. W 1303 roku wspomniano Gosławice jako wieś płacącą biskupowi dziesięciny z czterech zbóż. Od 1974 r. Gosławice są dzielnicą Opola. To tam dokonano jednego z najstarszych odkryć archeologicznych na terenie obecnego Opola. W 1885 roku podczas budowy jednej ze stodół przy ul. Żytniej odkryto bogato wyposażony grób z I wieku. Należał prawdopodobnie do księcia plemienia Wandalów, przedstawiciela dawnych plemion germańskich. Malinka natomiast, to osiedle wybudowane w latach 80. XX w. na gruntach Kolonii Gosławickiej. Przeważająca zabudowa to bloki z tzw. wielkiej płyty.

Dzielnica VI – Grudzice, Kolonia Gosławicka, Malina

Malina częścią Opola jest od 1959 roku, jako wieś wzmiankowana po raz pierwszy w 1439 r. Kolonia Gosławicka powstała natomiast w 1864 r., kiedy na terenie Gosławic wybudowano kolonię, a 31 grudnia 1961 r. wieś przyłączono do Opola. Nieco później, bo w 1975 r. do miasta włączono również Grudzice. Pierwsze wzmianki o tej części Opola pochodzą już z roku 1223. Przy pętli autobusowej stoi zabytkowy obelisk symbolizujący założenie Grudzice. Była to wówczas osada, w której wypasano owce. W Grudzicach przez całe życie mieszkał wybitny sportowiec Jerzy Szczakiel. Był znakomitym żużlowcem, bronił barw Kolejarza Opole. W 1973 roku został jako pierwszy Polak indywidualnym mistrzem świata. Jego sukces powtórzył dopiero w 2010 roku Tomasz Gollob. Od kilku lat rondo łączące drogę wylotową miasta z obwodnicą nosi jego imię, a na środku stoi motocykl żużlowy.

Dzielnica VII – Groszowice, Grotowice, Nowa Wieś Królewska

Dzielnica powstała z połączenia Groszowic, Grotowic i Nowej Wsi Królewskiej. Nowa Wieś Królewska historią sięga do 1295 r., a częścią Opola jest od 1955. Groszowice do Opola włączono w 1965 r. Niegdyś w Groszowicach działała jedna z najstarszych w Europie cementowni. Zakład funkcjonował w latach 1872-1999 pod nazwą „Cementownia Groszowice”. Początki Grotowic natomiast datuje się na 1770 r., kiedy na mocy edyktu króla Prus Fryderyka II, na potrzeby gospodarki leśnej, ustanowiono osadę Graevenorth. Grotowice przyłączono do Opola w 1974 r. W Grotowicach rośnie najstarsza lipa w Polsce. Ma 600 lat i prawdopodobnie „pamięta” śmierć Księcia Jana Dobrego. Drzewo jest pomnikiem przyrody. W 2012 r. zamontowano stalową podporę i odciąg. W 2018 wybudowano konstrukcję, która kompleksowo zabezpiecza drzewo przed złamaniem.

Dzielnica VIII – Śródmieście

Opole mocno rozwijało się w drugiej połowie XIX wieku i na początku XX wieku. Wówczas rozrastało się w kierunku wschodnim patrząc od strony Rynku i Starego Miasta. Wzrost liczby mieszkańców (od 1850 do 1925 roku miasto pod względem mieszkańców powiększyło się ponad pięciokrotnie z 8300 osób w 1850 roku do 43 tys. ludzi w 1925 roku) sprawił, że rozrastało się w kierunku dzisiejszych ulic: Oleskiej, Ozimskiej i 1 Maja. W Śródmieściu znajdują się place miejskie. W 1925 roku powstał charakterystyczny dla dzielnicy kościół pw. Św. Piotra i Pawła. W 1981 roku po siedmiu latach budowy oddano do użytku „Opolanina”. Wówczas był największym domem handlowym w Polsce. Powierzchnia całego kompleksu wynosiła około 20 tys. metrów kwadratowych. Różne stoiska były na trzech poziomach, a od strony północnej były wydzielone osobne sklepy. „Opolanina” odwiedzało tysiące mieszkańców Opola i regionu. Nie lada atrakcją dla odwiedzających obiekt, zwłaszcza dla dzieci i młodzieży, były ruchome schody, które jednak często się psuły.

Dzielnica IX – Stare Miasto

Stare Miasto na początku swojej historii było otaczane obwarowaniami zbudowanymi przez Bolka I. Rynek początkowo był ciasno zabudowany drewnianymi domami, co było przyczyną groźnych pożarów. Już w XIV wieku drewniane domy, stopniowo zaczęto zastępować murowanymi. W XIX wieku do wszystkich czterech stron Rynku przylegało 36 budynków, które niemal całkowicie zostały zniszczone podczas ostatniej wojny. Kamieniczki zostały odbudowane w latach pięćdziesiątych w osiemnastowiecznym, barokowym stylu. Jedną z największych atrakcji architektonicznych jest budynek Dworca PKP. Stacja w naszym mieście powstała w 1845 roku wraz z rozwojem kolei na Śląsku. Znany nam budynek dworca pochodzi z 1899 roku. Łączy ze sobą różne elementy architektury (neogotyk, secesja, neoklasycyzm). Nietypowy jest układ peronów. Nie leżą one w linii prostej, ale zbudowane są na łuku. Niesamowita natomiast jest akustyka w holu dworcowym. Stojąc na jednym końcu w pobliżu kas biletowych można usłyszeć o czym rozmawiają ludzie po drugiej stronie kas.

Dzielnica X – Nadodrze

Dzielnica obejmuje bliskie Zaodrze i okolice ronda na placu Konstytucji 3 Maja, a także park na Wyspie Bolko. W miejscu, gdzie znajduje się Most Piastowski już w średniowieczu była przeprawa. Wyspa wzmiankowana była już w 1213 r. jako Kampe, czyli „kępa”. Od XIV w. nazywana „Bolko”, na cześć piastowskiego księcia. W języku niemieckim aż do 1945 roku obowiązywała nazwa „Bolko-Insel” oraz „Las Minorytów”. Do 2004 r. urzędową nazwą była „Bolkowa Kępa”. „Wyspą Bolko” została nazwana oficjalnie po miejskim głosowaniu w 2004 r. Na Wyspie Bolko rośnie historyczny dąb. Ma około 500 lat, ponad cztery i pół metra w obwodzie i około 26 metrów wysokości. Stanowi relikt dawnego lasu. Według legendy drzewo kazał posadzić książę Jan II Dobry – ostatni przedstawiciel opolsko-raciborskiej linii Piastów. Posadzono go w miejscu, w którym książę opolski pokonał po ciężkiej walce niedźwiedzia.

Dzielnica XI – Zaodrze

Historycznie Zaodrze to tylko część bliższa centrum miasta (Przedmieście Odrzańskie), jednak wraz z wybudowaniem w latach 60. i 70. XX w. osiedli mieszkaniowych (wieżowce na ulicach: Prószkowskiej, Koszyka i Wojska Polskiego) na gruntach Szczepanowic i Półwsi, Zaodrzem zaczęto określać również i dalszy obszar. W dzielnicy mieszkał m.in. właściciel słynnej apteki „Pod Lwem” mieszczącej się na Rynku. Tutaj też urodził się słynny niemiecki przedstawiciel wrestlingu August Brylla. Charakterystycznym miejscem Zaodrza jest budynek handlowy znany jako SDH „Za Odrą”. W socjalistycznej Polsce było to miejsce dość nowoczesne z niezłym jak na tamte warunki zaopatrzeniem. W środku znajdowała się fontanna, do której wrzucano drobne monety „na szczęście”. W sąsiedztwie SDH zbudowano później dwa pawilony handlowe „As” oraz „Karo”.

Dzielnica XII – Bierkowice, Półwieś, Sławice, Wrzoski

W skład dzielnicy wchodzą cztery dawne samodzielne miejscowości. Najwcześniej, bo już w 1936 r. włączona została Półwieś – miejscowość wzmiankowana już w 1295 r. jako Dimidia Villa. Bierkowice na skutek procesów urbanizacyjnych zostały włączone do miasta w 1975 r. Wzmiankowane były już w 1295 r. w księdze uposażeń biskupstwa wrocławskiego jako wieś na prawie polskim. Jeszcze wcześniej, bo w 1198 r. wzmiankowane były Sławice, w których znajduje się wpisany na listę zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa park dworski pochodzący z XVIII wieku. W majątku znajdował się pałac i park hrabiny von Einer. Pałac został zniszczony podczas II wojny światowe. Sławice były samodzielną miejscowością do ostatniego powiększenia Opola w 2017 r. Wtedy też częścią Opola stały się Wrzoski.

Dzielnica XIII – Chmielowice, Szczepanowice-Wójtowa Wieś, Winów, Żerkowice

W skład dzielnicy wchodzą cztery dawne samodzielne miejscowości. Winów, Chmielowice i Żerkowice częścią Opola stały się na skutek ostatniego powiększenia miasta w styczniu 2017 r. Szczepanowice–Wójtowa Wieś w Opolu jest od 1975 r. Nazwa pochodzi od pierwszego właściciela miejscowości. Gdy została przyłączona do Opola, skrócono jej nazwę do Wójtowa, jednak w głosowaniu w 2004 roku mieszkańcy zadecydowali, że chcą przywrócenia pierwotnej formę i tak się stało. W Szczepanowicach gościł Krajowy Festiwal Polskiej Piosenki. W 2010 roku 47. edycja odbyła się na kampusie Politechniki. Postawiono ogromną konstrukcję mieszczącą scenę oraz widownię. Festiwal odbył się w Szczepanowicach, bo wówczas trwał remont amfiteatru.

Ilona Sukmanowska

Na starej fotografii z około 1920 roku Grobla w Gosławicach.