Wyspa Pasieka – 130 lat w granicach miasta
1 kwietnia obchodziliśmy 130. rocznicę włączenia wyspy Pasieka do Miasta Opola. Od 2017 roku ta część miasta należy do struktur Starego Miasta. W 2019 powstała Dzielnica IX zwierająca jednostkę urbanistyczną Stare Miasto. Poznajcie historię tej części miasta. Jest długa, ale bardzo ciekawa.
Wyspa Pasieka położona jest w centrum Opola, pomiędzy Odrą a Kanałem Młynówka w bliskim sąsiedztwie zielonej Wyspy Bolko. Jest jednym z najpiękniejszych i najcenniejszych miejsc w mieście i województwie. W jej granicach znajduje się np. amfiteatr opolski i Wieża Piastowska.
Część zwana Ostrówkiem, usytuowana w północnej części wyspy (na prawym brzegu obecnego koryta rzeki), jest kolebką Opola, zaliczanego do grona najstarszych miast polskich. Gród na Ostrówku dał początek trwającemu do dziś stałemu osadnictwu na terenie Opola. Ze względu na istnienie na jej terenie najstarszych śladów osadnictwa wyspa posiada wartość historyczną dla regionu.
Pod względem funkcjonalnym, od momentu powstania siedziby książęcej po czasy współczesne, dzielnica ma charakter reprezentacyjny. Powstająca od połowy XIX w. do 1945 r. zabudowa miała charakter elitarny. Tu lokalizowano siedziby urzędów i instytucji kulturalnych, powstały pierwsze opolskie parki publiczne, które do dziś pełnią swoje funkcje. Wyspa zachowała w znacznym stopniu oryginalny charakter miejskiej przestrzeni z końca XIX wieku.
Wyraz pasieka oznacza siec, ciąć, rąbać i ma historyczne znaczenie, tj. wyrąb w lesie dla pszczół, teren po wyrąbanym lesie, karczowisko, poręba, nowina. Zdaniem językoznawców, nazwa miejscowa Pasieka odnosi się do wykorzystywania obszarów leśnych dla potrzeb człowieka. Późniejsze znaczenie wyrazu pasieka – „zespół uli z pszczołami” i „miejsce, gdzie stoją ule” odnosi się do współczesnych nazw terenowych. O istnieniu na ziemiach polskich pasieki już w czasach piastowskich świadczą liczne nazwy miejscowe, pierwsza zaś wzmianka pisemna pochodzi z 1238 r.. Warto dodać, że pszczelarstwo miało w Opolu wielowiekowe tradycje i jeszcze w 1781 r. w mieście można było naliczyć 319 uli.
Według urbarza z 1534 r. tuż za zamkiem książęcym w Opolu znajdowała się pasieka książęca, od której nazwano dzisiejszą wyspę między Młynówką a Odrą. Późniejsza nazwa Wilhelmstal – „Dolina Wilhelma” – używana od 1824 r. upamiętniała władcę Prus Wilhelma I.
Zasiedlanie dzisiejszej Pasieki na szerszą skalę najprawdopodobniej rozpoczęło się dopiero pod koniec epoki brązu i na początku epoki żelaza, czyli mniej więcej w pierwszej połowie I w. p.n.e. Jednak dopiero w okresie wpływów rzymskich, czyli głównie w pierwszych czterech wiekach naszej ery, liczba stałych osiedli na tym obszarze zwiększyła się znacząco. Z tych czasów pochodzą liczne cmentarzyska i ślady hutnictwa żelaza wykorzystującego miejscowe zasoby rudy darniowej. Bardzo możliwe, że dla miejscowej ludności ów surowiec stał się towarem eksportowym, po który na Śląsk mogli przybywać – sądząc z licznych znalezisk monet rzymskich – nawet kupcy z samego Imperium Romanum. Jeden z nich prawdopodobnie został pochowany w Opolu-Gosławicach.
Odkryte skarby dowodzą również, że przez to terytorium przebiegał szlak handlowy, który wiódł z południa przez Bramę Morawską ku północy. O stałym osadnictwie wczesnośredniowiecznym w okolicy Ostrówka na Wyspie Pasieka możemy mówić dopiero od VIII – IX w. Wówczas nad Odrą istniała osada obronna, która pod koniec X w. przekształciła się w gród (z siedzibą namiestnika książęcego) i przylegające doń podgrodzie. Na terytorium o powierzchni około trzech czwartych hektara stanęły drewniane domy, w których zamieszkało kilkudziesięciu piastowskich wojów wraz z rodzinami.
Przed zaplanowaną budową urzędu rejencji na opolskim Ostrówku przeprowadzono ratownicze badania archeologiczne. Podczas nich pod fundamentami murowanego zamku piastowskiego z drugiej połowy XIII w. (którego przebudowy trwały do początku XX w.) natrafiono na ślady osady.
Do 1956 r. udało się odsłonić znaczną część dawnego grodu. Odnalezione liczne fragmenty przedmiotów wykonanych z surowców organicznych przetrwały ostatnie 1000 lat i zachowały się w niemal nienaruszonym stanie. Wczesnośredniowieczny opolski Ostrówek jest z tego powodu unikalnym stanowiskiem archeologicznym na skalę całej Europy.
Zespół osadniczy, który funkcjonował przy grodzie w XI i XII w., zaczął stopniowo tracić swe znaczenie na rzecz nowo powstałego organizmu miejskiego. Proces ten zakończył się w momencie przekazania w 1295 r. większości dochodów dawnego kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Wojciecha miejskiemu kościołowi św. Krzyża. W miejscu drewniano-ziemnych wałów dawnego opolskiego grodu wzniesiono mury Zamku Piastowskiego.
Dużą wartość zabytkową posiada również Wieża Piastowska będąca reliktem zamku piastowskiego na Ostrówku, który stanowił przykład bardzo wczesnej inwestycji książęcej podjętej przez księcia Kazimierza I Opolskiego. W 1228 r. rozpoczęto wymianę grodowej zabudowy drewnianej na murowaną oraz wprowadzanie w miejsce wałów muru obronnego. W latach 1273 – 1289 książę Bolesław wzniósł główny gmach zamku. Za jego czasów zamknięto mury obronne oraz wzniesiono wieżę obronną. Odsłonięty podczas badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych w latach 2011 – 2012 mur obronny na długości 22 m uważany jest za najstarszą w Polsce fortyfikację ceglaną wykonaną w technice opus emplectum pochodzącą z 2 ćw. XIII w.
W pierwszej poł. XIV w., za panowania Bolka II Opolskiego, umocniono i rozbudowano zamek. Jego wizerunek przedstawia malowidło ścienne z ok. 1330 r. znajdujące się w klasztorze oo. Franciszkanów w Opolu. W źródłach pisanych opolski zamek wymieniono w 1521 r. Określono też jego położenie – na wyspie odrzańskiej. Inwentarz zamku sporządzony w 1533 r. wymienia: skarbiec, zbrojownię, komnatę mieszkalną, spiżarnię, kuźnię i masztarnię. Wspomina też o ogrodach zamkowych, folwarku na Pasiece, stawie i młynie.
W połowie XVI w. zamek był opuszczony i zniszczony. Pod koniec XVI w. zamek odbudowano i nowocześnie ufortyfikowano. Trawiony przez pożary, oblegany podczas wojny trzydziestoletniej ponownie został uszkodzony. Pożar w 1680 r. zniszczył skrzydło zachodnie budowli, które ostatecznie wyburzono w 1730 r., wznosząc nową kaplicę zamkową wychodzącą poza mury i była usytuowana prostopadle do rozebranego gotyckiego budynku.
W latach 1838 – 1855 rozebrano część murów obronnych, odnowiono budynki należące do zamku i zaadaptowano je na potrzeby gmachu Rejencji Opolskiej, którą w 1860 r. przeniesiono do zamku. W latach 1885–1886 przedłużono skrzydło północne do wieży Głodowej. W latach 1904–1906 zbudowano od strony południowo-zachodniej nowe, trzypiętrowe skrzydło włączając do budowy istniejące jeszcze części starego zamku.
W latach 1822 – 1855 rozebrano część murów obronnych otaczających zamek na wyspie, zasypano fosy, zniwelowano wały. Budynki zamkowe odnowiono, przebudowano i zaadaptowano na biura Rejencji, którą przeniesiono do zamku w 1860 r. Po pierwszej wojnie światowej, w latach 1928-1931 ze względu na zły stan techniczny zamek rozebrano, a w jego miejscu w kolejnych latach (1931 – 1934) wzniesiono nowy gmach Rejencji Opolskiej zaprojektowany przez arch. Friedricha Lehmanna.
Po zamku Piastów Opolskich pozostała tylko wieża zwana Piastowską, która stała się nie tylko symbolem miasta, ale też całego województwa opolskiego i do dziś jest najbardziej rozpoznawalnym zabytkiem Śląska Opolskiego.
W 1838 r. wyspę otoczono wałem przeciwpowodziowym. Inwestycja ta przygotowywała teren do planowanej urbanizacji. W latach 1859 – 1863 dokonano parcelacji, w wyniku której powstała sieć dróg, wydzielono działki budowlane oraz publiczne tereny rekreacyjne Ogród Zamkowy (Schloss – Garten) na miejscu dawnej fosy i obwarowań zamkowych w północnej części wyspy oraz Parku Nadrzecznego zlokalizowanego w południowo-zachodniej części, między wałami, a krawędzią koryta rzeki. Pozostawione na całym terenie istniejące zadrzewienia miały nadać wyjątkowy charakter nowej przestrzeni.
Wyspę od początku lat 40. XIX w. przecina trakt kolejowy Wrocław – Górny Śląsk (uruchomiony w 1843 r.). W 1891 r. władze Opola zdecydowały o włączeniu terenu wyspy w granice administracyjne miasta. Na przełomie XIX i XX w. wybudowano na wyspie szereg domów czynszowych i budynków użyteczności publicznej. Po I wojnie światowej na Turmstrasse (obecnie ul. Niedziałkowskiego) wzniesiono gmach Izby Handlowej, a nad samą Odrą gmach urzędu budownictwa wodnego. W 1931 r. przy Eichstrasse 1 (obecnie ul. Konsularna) mieścił się polski konsulat, który funkcjonował do września 1939 r. Wielką atrakcją mieszkańców Opola była też słynna restauracja „Eiskeller” („Lodowa Piwnica”) usytuowana przy Hafenstrasse (obecnie ul. Piastowska) z eleganckim, dwupiętrowym pawilonem i dużym ogrodem, po którym pozostał jedynie okazały platan rosnący przy wzniesionym w tym miejscu po II wojnie światowej żelbetowym gmachu „Instytutu Śląskiego”. Neoklasycystyczny budynek będący siedzibą Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej przy ul. Piastowskiej. powstał w drugiej poł. XIX w., jako przykład bogato zdobionej willi miejskiej. Przed wojną mieściła się w nim opolska loża masońska, o czym świadczyły umieszone na elewacji wolnomularskie symbole: cyrkiel, oko i kielnia, które usunięto po 1945 r. Reliktem jej dawnego ogrodu jest m.in. rozłożysty buk pospolity o pokroju zwisającym (Fagus silvatica ‘Pendula’). Zabudowa wprowadzona po 1945 r. mimo współczesnej formy nawiązuje pod względem gabarytów do już istniejącej (niewielkie bloki otoczone drzewostanem, brak zwartych pierzei). Popularnym miejscem wypoczynku Opolan było również kąpielisko (Am Wäldchen), a zimą lodowisko urządzane na stawku zamkowym przy ul. Barlickiego.
Park miejski na Pasiece założono w połowie XIX w. wraz z parcelacją całego obszaru pod zabudowę. Wówczas powstała siatka ulic dzieląca powierzchnię wyspy na kwartały. Podział na dość duże działki, projektowane nasadzenia wzdłuż ulic oraz zachowanie istniejącego drzewostanu nadał kierunek rozwoju zabudowy i charakter obecnej dzielnicy Opola. Jedna z ulic (dzisiejsza Powstańców Śląskich) została wyróżniona dwoma placami na skrzyżowaniach, które mimo przekształceń względem planu sytuacyjnego z 1863 r. do dziś są czytelne.
Wykonując zwrot w kierunku natury, odchodzono od projektowania zwartej zabudowy o dużej intensywności na rzecz swobodnej, poprzetykanej elementami przyrodniczymi, nadającej przestrzeni miejskiej charakter ogrodowy. Wytyczenie i zorganizowanie ogólnodostępnych parków: Zamkowego i Nadodrzańskiego (Pasieka) wzdłuż nabrzeża Odry stanowiło oczywiste dopełnienie koncepcji i służyło poprawie jakości życia mieszkańców, którzy otrzymali przestrzeń rekreacyjną. Istotną rolę w tym procesie odegrał założony w 1858 r. Związek Upiększania Opola, który finansował nasadzenia na terenie miasta. Park Nadodrzański powstał na terenach zalewowych wzdłuż brzegu rzeki. Na powierzchni ok. 7 ha wprowadzono roślinność i swobodny układ dróg spacerowych w formie „dzikiej promenady”. Utrwalone na planie z 1863 r. forma i program parku podlegały przekształceniom widocznym na planach z 1927 r. i 1933 r. Na najstarszej mapie dostrzec można regularne nasadzenia szpalerowe wzdłuż wału i głównych alejek. Na kolejnych utrwalono przekształcenia układu ścieżek, a całość opisywano jako „lasek”, co wskazuje na zachowany do dziś naturalny charakter kompozycji roślinnej.
Zarówno powstanie, charakter, jak i forma parku na Pasiece wpisywały się w ogólnoświatowy trend zakładania przestrzeni publicznych przeznaczonych do rekreacji. Udostępniano parki prywatne oraz realizowano nowe parki publiczne w miastach na całym świecie (często na niespotykaną dotychczas skalę, np. Central Park w Nowym Jorku, 1868 r.).
Materiał zredagowany na podstawie broszury wydrukowanej przez Radę Dzielnicy Stare Miasto (2018 rok)
Fotografia: Reprodukcja pocztówki (prawdopodobnie sprzed I wojny światowej) z widokiem ówczesnym na skrzyżowanie ul. Powstańców Śl. z ul. Księcia Jana Dobrego i ul. Odrowążów.
